مدیریت بهداشتی مزارع پرورش ماهی با تأکید بر اصل پیشگیری

مديريت بهداشتي مزارع پرورش ماهي با تأکيد بر اصل پيشگيري

 تهيه کننده:

1. محمودرضا ابراهيم نژاد^*
2. عسگري منعمي اميري^*

*  اداره توسعه ماهيان آب شيرين -معاونت آبزي پروري اداره کل شيلات مازندران- ايران

Email: mahmrz@gmail.com

مديريت صحيح بهداشتي مزارع پرورش ماهي ركن اصلي و اساسي توليد اقتصادي ماهي مي باشد و اين مهم بدست نخواهد آمد مگر آنكه ملاحظات بهداشتي و سياست هاي پيشگيري با دقت تمام به اجرا در آيد.

براي اعمال چنين مديريتي شناخت دقيق وضعيت تشريحي و فيزيولوژي ماهي و ارتباط متقابل و ظريف آن با محيط يعني آب و درك عميق از چگونگي بروز بيماريها در مزرعه و همه گير شدن آن براي مديران مزارع پرورشي ماهي ضروري است و تنها به كمك اين شناخت امكان اتخاذ سياست هاي پيشگيري بر اساس ويژگيها و امكانات هر مزرعه فراهم مي گردد.

به طور كلي براي ايجاد يك معضل يا مشكل بهداشتي در يك مزرعه پرورش كه در نهايت منجر به بروز بيماري در آن مزرعه مي شود سه عامل اصلي بايد همزمان در مزرعه وجود داشته باشد و دست به دست هم بدهند . اين سه عامل عبارتند از : عامل بيماريزا ، ميزبان ، محيط و عوامل محيطي كه از اين سه عامل ، عامل محيط بيشترين نقش را دارد.  

مهمترين عوامل محيطي كه تغييرات آن مي تواند سلامت ماهي را تهديد كند و شرايط را براي ايجاد بيماري مساعد نمايد و بسيار مهم مي باشد آب است كه به عنوان محل زندگي ماهي ، محل اخذ غذا و محل دفع مدفوع براي ماهي محسوب مي شود و تمام فعاليت هاي فيزيولوژيكي ماهي هم در آب انجام مي گيرد . لذا بسيار حائز اهميت ميباشد و بايد به آن توجه خاصي گردد. بنابراين هر گونه تغييري در كيفيت آب ميتواند منجر به بروز استرس و مستعد كردن ماهي براي درگير شدن با بيماري گردد.

از جمله فاكتورهاي كيفي آب مي توان PH ، قليائيت ، آمونياك، كدورت، شوري، دي اكسيد كربن، فلزات سنگين ، سختي ، اكسيژن ، نيترات ، نيتريت ، درجه حرارت را نام برد . همانطور كه در قسمت قبل توضيح داده شد راه هاي ديگر براي انتقال عوامل بيماريزا به داخل مزارع پرورش ماهي وجود دارد كه در صورت عدم مديريت بهداشتي نامناسب در مزارع مي تواند بروز بيماري را جلو بياندازد و همچنين تشديد كند. از جمله راه هاي انتقال عوامل بيماريزا مي توان پرندگان و مدفوع آنها ، تخم چشم زده ، ماهيان خريداري شده ، خريداران ماهي ، بازديد كنندگان ، وسايل نقليه كه به دلايل مختلف به داخل مزرعه وارد مي شوند . تجهيزات پرورشي و حتي توسط كاركنان و كارگران مزرعه و... را نام برد.

نكات بهداشتي كه بايد توسط صاحبان مزارع و كارگران رعايت شود:

1- توجه خاص به سيستم گردش آب در استخرها ، يكي از مهمترين عوامل پيشگيري از بروز بيماري در ماهيان يك مزرعه مي باشد از طرف ديگر اگر مديريت مناسب نباشد و به سيستم گردش آب توجه نشود خود مي تواند باعث انتشار سريع بيماري از يك استخر به استخرهاي ديگر گردد. ماهيان بزرگتر معمولاً حاملين سالم مي باشند و بدون اينكه علائم و بيماري را نشان دهند مستمراً اين عوامل را از خود دفع نموده و وارد آب مي نمايند در صورتي كه آب استخرهاي ماهيان بزرگتر وارد استخر بچه ماهيها گردد بروز بيماري در جمعيت بچه ماهيان اجتناب ناپذير ميباشد.

2- تخمهاي چشم زده مي بايد از مراكز تكثير ماهي كه عاري بودن آنها از عوامل بيماريزا مورد تأييد سازمان دامپزشكي و ادارات مربوطه قرار گرفته باشد خريداري گردد . تخمها مي بايد به محض ورود به وسيله مواد شيميايي مناسب به دقت ضد عفوني گردند.

3- در صورتي كه خريد ماهي مولد و يا ماهي زنده براي يك مزرعه غير قابل اجتناب است . ارجح است كه از مراكزي خريداري گردند كه تخم هاي چشم زده خريداري شده اند . در هر صورت ماهيان خريداري شده مي بايد ابتدا در يك استخر قرنطينه كه داراي ورودي و خروجي آب مستقل باشند به مدت 4-2 هفته نگهداري گردند . اين استخرها بايد داراي تجهيزات پرورشي جدا از استخرهاي ديگر مزرعه باشند.

4-در زمان ورود خريداران ماهي ، بازديد كنندگان و حتي كارمندان يك مزرعه پرورش ماهي به مزرعه ارجح است كه كفشها ، دستان و چكمه هاي آنان در محل ورود به مزرعه ضد عفوني گردد و همچنين با ايجاد حوضچه هايي در مبادي ورودي و خروجي هر مزرعه و قراردادن محلول هاي ضد عفوني كننده در آن مانند آب آهك و كليه وسايل نقليه در زمان ورود و خروج ضدعفوني گردند.

5-حتي الامكان هر استخر بايد داراي تجهيزات پرورشي مانند تور و ساچوك مخصوص خود باشد هر روز ضدعفوني گردند و در صورت عدم امكان بهتر است كليه وسايل و تجهيزات هر هفته يك بار ضد عفوني گردند.

6- استخرها همواره بايد تميز نگه داشته شوند و با توجه به كيفيت آب ورودي هر 2 هفته يك بار تميز و ضد عفوني گردند.

7-ماهيان بسته به نوع و ضريب تبديل بايد در طول دوره پرورشي با توجه به نياز و اختلاف وزن و سايز ماهيها رقم بند شوند و از نگهداري گروه هاي سني مختلف با سايز هاي مختلف ماهي در يك استخر پرهيز كنند.

8- ماهيان مرده بايد روزانه از استخر جمع آوري شوند و به طرز صحيح و بهداشتي ( دفن بهداشتي و يا كوره        لاشه سوز ) معدوم گردند . همچنين تعداد تلفات روزانه شمارش شود چرا كه تلفات بيش از حد و نامتعارف نشان از شرايط نامطلوب بهداشتي در مزرعه دارد.

9-پوشاندن استخرها به ويژه استخر بچه ماهي ها به وسيله تور يا سايبان جهت جلوگيري از صيد آنها توسط پرندگان و همچنين آفتاب سوختگي احتمالي بچه ماهي ها. از طرفي با جلوگيري از ورود پرندگان به مزارع از انتقال بيماريهاي انگلي و باكتريايي توسط مدفوع پرندگان نيز جلوگيري ميشود.

گام نخست در موفقيت آبزي پروري به مديريت آن بستگي دارد و در هنگام تأسيس يك مزرعه پرورش آبزيان بايستي به آن توجه كافي مبذول داشت . هر گاه در مديريت بهداشتي بناي كارگاهها و مزارع پرورش آبزيان سهل انگاري شود ، بحرانها و بيماريها و عدم رشد و سلامت‌آبزيان را در پي خواهد داشت به طوري كه گاهي منجر به تعطيلي و ورشكستگي اين نوع  تأسيسات مي گردد.

از جمله نكاتي كه بايد مد نظر قرار داد عبارتند از :

1- انتخاب درست جايگاه آبزي پروري:

هر نوع ماهي و يا آبزي با خصوصيت ويژه خود بايستي در محل درست خود پرورش يابد . اين انتخاب بسيار مهم و سرنوشت ساز خواهد بود . شرايط آب و هوايي بايستي مناسب آن نوع آبزي باشد  يك ماهي سردابي را نبايد در دمايي از آب پرورش داد كه متوسط درجه حرارت آن منطقه هميشه بالاتر از تحمل اين ماهي باشد. حتي اگر اين تغييرات كمي هم بالاتر از شرايط عادي باشد. سبب كاهش تغذيه و رشد ناكافي ، استرس ، ضعف و سستي و ابتلاء به بيماري خواهد شد.

ميگوئي كه در شوري متوسط 28 در هزار پرورش مي يابد در آب كم شور يا خيلي شور دچار اختلالات فيزيولوژيك گشته و در معرض هجوم هر نوع عوامل بيماريزا قرار خواهد گرفت . ساير عوامل آب و هوا شناسي مانند رطوبت يا تبخير شديد؛ باد و يخبندان هاي طولاني مدت ، باران هاي سيل آسا و غيره هريك مي تواند به نحو مؤثري         آبزي پروري را مختل ساخته و منجر به كاهش توليد ، عدم سلامت ماهيها و آبزيان و تلفات بيشمار آنها گردد.

2- بناي درست جايگاه آبزي پروري :

 اين بسيار مهم است كه تأسيسات آبزي پروري چگونه بنا گردد. آيا آرايش استخرها، حوضچه ها و مخازن آبزي پروري درست طراحي شده اند ؟ آيا تنوع اين اماكن مورد توجه بوده است ؟ مثلاً براي پرورش نوزاد  آبزيان از استخرها و يا مخازن ويژه نوزاد گاهي استفاده شده است . اغلب به خصوص در تأسيس مجتمع هاي آبزي پروري ايران ديده ميشود از يك نوع استخر براي پرورش نوزادان ، بچه ماهيان و ماهيان پرواري و حتي مولدين استفاده ميشود . طبيعي است در چنين جايگاه هايي بچه ماهيان در معرض هجوم انواع عوامل بيماريزا ، شكارچي ها و ساير مخاطرات هستند.

چگونه يك استخر يا حوضچه هاي سيماني بنا شده است ؟ آيا مقاومت بستر و ديواره ها، شيب كف استخر ها ، تخليه و آبگيري مناسب آنها به درستي انجام گرفته است ؟ اينها همه نكات مهمي است كه بايستي بدانها توجه شود. در استخري كه شيب و جهت آن خوب طراحي نشود آب به راحتي تخليه نشده و جريان نمي يابد. در نتيجه نقاط زيادي در گوشه و كنار استخر تهويه نشده و راكد مي ماند چنين جايگاه هايي مأمن آلگها و خزه ها و گياهان ، محل اختفاء انگل ها و ميزبانان واسطه و تراكم بسياري از ميكرو ارگانيسم هاي بيماريزا خواهند شد.

يك استخر با عمق كم و با بستر گلي نرم و بدون سختي و مقاومت كافي با اندك وزشهاي بادي گل آلود و تخريب  مي گردد ماهيان غذا نمي گيرند ، ضعيف و لاغر و بيمار و بالاخره تلف خواهند شد.

3- منابع آب سالم و كافي :

 ماهيان و آبزيان بايستي در جايي پرورش يابند كه آب سالم و مناسب در دسترس باشد . ماهي در آب زندگي مي كند و در غذا و مدفوع خود شناور است اگر ضايعات و آلودگي ناشي از سوخت و ساز و تنفس ماهي در آن افزايش يابد هيچ تضميني براي سلامت آنها وجود ندارد و به زودي تلفات زيادي حادث خواهد شد. منابع آب خود بايد عاري از نشت هر نوع آلودگي مانند فاضلاب هاي شهري و صنعتي و سموم باشند . بيماريهاي حياتي و غير حياتي نتيجه اين نوع آلودگي هاي محيطي است . در مراکز تكثير و هچ تخم آبزيان سلامت آب از اهميت ويژه اي برخوردار است كه در چنين مؤسساتي آبهاي طبيعي حتما، بايستي به وسيله تصفيه ، ضد عفوني ، رسوب گيري ،     اشعه و ... سالم سازي گردد تا بتواند لاروها و نوزادان سالمي را توليد نمايد.

از مشكلات عمده آبهاي طبيعي ورود ساير آبزيان و ماهيان وحشي به اماكن پرورشي است كه با نصب فيلترها ، حوضچه هاي جمع آوري و يا شوكهاي الكتريكي و غيره مي توان از نفوذ آنها جلوگيري نمود چون امكان ورود عوامل بيماريزا و شيوع همه گيري در بين ماهيان پرورشي را تسهيل مي نمايد.

4- غذاي سالم و مناسب:

 منابع غذايي بايستي از نظر بهداشت 100% تضمين شده باشند و كارخانجات توليد غذاي آبزيان به كيفيت و سلامت غذا توجه كافي داشته باشند . غذايي كه براي آبزيان مصرف ميشود چه از نظر وزن مخصوص ( شناوري يا غوطه وري ) چه از نظر قوام و استحكام و چه از نظر اندازه ، مناسب آن آبزي باشد. غذاهاي مانده و فاسد شده ، تغيير شكل يافته ، قارچ زده خطرات عمده اي را در جهت بروز بيماريهاي تغذيه اي ، مسموميت ها و كمبودها در پي خواهد داشت يكي از مسائل مهم مديريت بهداشتي آبزي پروري تهيه غذاي سالم و باكيفيت انرژي مطلوب باشد.

بسياري از پرورش دهندگان آبزيان در ايران به خاطر عدم دسترسي به غذاي مناسب و محدوديت واردات خود دست به توليد غذا با كيفيت نامطلوب مي زنند.

بي دقتي در تهيه فرمول هاي غذايي و تعادل جيره ، كمبود پروتئين و اسيد آمينه هاي ضروري فقدان ويتامينها و عناصر نادر ، فساد سريع غذاها ، مواد اوليه نامناسب (بقاياي كشتارگاهي- ماهيان كيلكاي ناسالم ) سبب بروز مشكلات بهداشتي ، بيماريهاي تغذيه اي ، عدم رشد و تلفات آبزيان خواهد شد.

با توجه به مطالب گفته شده در مديريت بهداشتي آبزي پروري چند نكته اساسي بايستي مورد توجه و دقت كافي قرار گيرد كه شامل موارد زير است :

1- پيشگيري 2- مراقبت 3- درمان 4- ريشه كني

1- پيشگيري:

پيشگيري بيماريهاي ماهيان پرورشي به دو دليل داراي اهميت ويژه است . اول آنكه صنايع پرورش ماهي روز به روز در حال رشد و پيشرفت است و سلامتي ماهيان در اين امر نقش تعيين كننده دارد . دوم آنكه در مراكز تكثير و پرورش ماهي كاملاً دقت شود كه كانون هاي آلوده از بين بروند تا آلودگي ها به ساير كارگاهها يا ماهيان وحشي سرايت پيدا نكنند.

مانند هر سيستم متراكم دامپروري ، پرورش ماهي به صورت متراكم مسائل مهمي را از جمله بروز بيماريهاي همه گير در پي خواهد داشت:

ماهيها خونسرند و در آب زندگي مي كنند و در مقايسه با هوا مقدار اكسيژن محلول در آب بسيار محدود است و در اثر تراكم ماهي و افزايش درجه حرارت و ساير عوامل سريعاً ممكن است كاهش يابد و سبب تلفات ماهيان گردند . همچنين مواد زائد حاصل از سوخت و ساز ماهي مستقيماً وارد آب شده و همراه با ارگانيسم هاي كشنده ( ميكروبهاي بيماريزا ) و با ماهي و بافتهاي آن در تماس هستند . كنترل ويژه محيطي براي حفظ سلامتي ماهيان بسيار لازم است . تغذيه كافي و سالم جريان آب تميز و با حرارت مناسب و سرشار از اكسيژن محلول و همچنين خواص فردي و ژنتيكي ماهيها برنامه هاي منظم واكسيناسيون و ضد عفوني حوضچه ها و استخرها از جمله موارد است كه مي تواند در پيشگيري بيماريهاي ماهيان پرورشي به خصوص ماهيان سردآبي مفيد باشد.

2- مراقبت :

مراقبت هاي ويژه اي بايستي جهت جلوگيري از ورود عوامل بيماريزا به خصوص پاتوژنهاي غير بومي از راه جريان    آب ، ذخاير ماهيان جديد ، وسايل پرورش ماهي و غذا اعمال نمود. اگرچه ماهياني از نواحي ديگر به كارگاه پرورش ماهي معرفي ميشوند. ممكن است هيچ نشانه اي از بيماري را نمايش ندهند ولي اين ماهيها ممكن است حامل پاتوژنهاي جديد يا نژادهاي خطر ناك از ميكروارگانيسم هاي حاضر در همه جا و ناقلهاي بيماري گرند.

بنا بر اين براي استنباط جنبه هاي مختلف مراقبت ، شناخت انتشار جغرافيايي بيماريهاي ماهي بسيار لازم ميشود كه در هر منطقه اي بايستي نسبت به جمع آوري اين نوع اطلاعات كوشش هاي مهمي را بعمل آورد.

به هر حال در مورد مراقبت از بيماريهاي ماهيان پرورش مي تواند مقررات منطقي را درموارد زير اعمال نمود:

بازرسي: ماهي هاي انتقالي بايستي مرتباٌ تحت بازرسي هاي بهداشتي و كنترل بيماري قرار گيرند.

قرنطينه : ماهيان وارداتي در اماكن به خصوص براي مدت معيني تحت قرنطينه قرار گيرند.

جداسازي : هر نوع ماهي مشكوك و بيماري را بايد از سايرين جدا كرد.

اگر تخم ها از ساير نواحي وارد ميشوند ضد عفوني كردن (با داروهاي مجاز)سطح آنها قبل از حمل و نقل مي تواند از نظر جلوگيري از بروز آلودگي ها مفيد واقع گردد. البته گاهي اتفاق مي افتد كه يك بيماري ويروسي به وسيله تخم ها منتقل ميشود كه در اينجا ضدعفوني هاي سطحي چندان نمي تواند در پيشگيري بيماري مفيد باشد. همچنين از تماس ماهيان با ناقلين بيماري نظير زالوها ، حلزونها ، پرندگان آبي يا ماهيان ظاهراً سالم كه به طور اتفاقي وارد ميشوند مراقبت بعمل آورد. به علاوه مراقبت شود كه ماهيان پرورشي در معرض تغييرات وضع عادي و كيفيت آب قرار نگيرند اين تغييرات حساسيت ماهيان را به بيماريهاي افزايش مي دهند. بعضي از مراقبتها مانند برنامه هاي ايمني از راه خوراكي در كاربرد عملي هنوز در شك و ترديد است كه مطالعات وبررسي هاي مختلف در اين زمينه سبب موفقيت هايي خواهد شد.

در مواردي كه در مزرعه اي يك بيماري همه گير بروز كند بايستي به سرعت برنامه قرنطينه و جداسازي در آن اعمال شود و جلوي انتقال بيماري به ساير ماهيان گرفته شود.

درمان : كه خود بحث مفصلي دارد و بسته به نوع بيماري و نوع عامل پاتوژن ، نوع ماهي ، شرايط محيطي ( دما ، PH و... ) نوع دارو ، روش درمان و مدت درمان متفاوت مي باشد كه پروتكل درماني بايد توسط دكتر دامپزشك مجرب تعيين شود.

ريشه كني: ما هميشه معتقديم در مباحث مديريت بهداشتي و بيماريها پيشگيري بهتر ، آسان تر و كم هزينه تر از درمان و ريشه كني است اما شرايطي پيش مي آيد كه بروز بيماري اجتناب ناپذير است. ريشه كني بيماري اغلب طولاني و سخت است ولي قابل انجام مي باشد . اگرچه بسياري از بيماري ها ممكن است به صورت بومي باقي بمانند . بسياري از بيماريهاي انساني و دامي نظير طاعون در اروپا، آبله در مناطق گرمسيري ، وبا در انگلستان و بروسلوز و تب برفكي در ساير نواحي كه احتمال آلودگي دوباره هميشه وجود دارد ولي مانند روشهاي ريشه كني بيماريهاي حيواني و انساني نسبت به ريشه كني بيماريهاي ماهي نيز بايستي اقدام نمود.

قرنطينه: از بين بردن منابع بيماريزا( ماهي و ساير آبزيان ) ضدعفوني كردن دائمي ، واكسيناسيون ، آيش گذاري يك چند ساله مزارع پرورش ماهي مي تواند به عنوان روشهاي ريشه كني مورد استفاده قرار گيرد

منابع:

- دكتر نامداري ، مقاله اهميت مديريت بهداشتي آبزيان

- آذري تاكامي، قباد بيماريهاي ماهي

-  مرحوم دكتر بهيار جلالي ، انگلها و بيماريهاي انگلي ماهيان آب شيرين